몽골시의 특징 - 출템수렝

 

몽골 시의 특징

R.출템수렝

 

서론

 

몽골 시를 몽골 및 외국 저명 학자들이 19세기 중반부터 연구하기 시작했다. 1837년 독일 H.C.Gabelentz 학자가 Sagan Tsetsen이 지은 Erdeni-yin Tobci (보물 단추)라는 작품 시를 해석하면서 “몽골 시는 외형상 내용상 어떠한 원시적인 간단함이나 뒤떨어진 부분이 하나도 없고, 오히려 시 문화가 비교적 발달된 상태이다.”라고 평가하였다.

 

1907년 Laufer Berthold는 몽골의 역사적 문화 작품 및 “Geser” 서사시에는 시와 서정시가 중대한 비율을 차지하고 있고, 시와 산문이 섞여 있는 특징을 발견했으며, 그것을 유럽 학자들과 독자자들에게 소개한 바 있다. 그 후 러시아 A.M.Pojedneev, B.Y.Validimirtsov, L.K.Gerasimovich, G.Tudenov, 프랑스 P.Pellio, 체코 P.Pouha, 헝가리아 Kara G, 미국 J.R.Krueger, N.Poppe, 벨기에 A.Mostaert, 독일 Heissig W, 몽골 Ts.Damdinsuren, B.Rinchen, D.Tserensodnom, D.Tsend 등 학자들이 몽골 시, 몽골 시 특징을 중심으로 연구를 했다.

 

각 세대 학자들이 몽골 샤마니즘의 시와 영웅담, “몽골 비서”, “보석 단추”를 비롯한 역사적인 소설, 근대 소설 사례로 연구를 이루어 왔다. 몽골 시 특징에 대해서 대부분의 학자들이 의견이 일치하지만 해결되지 않는 이슈들도 있다. 이번 기회를 통해 몽고 시의 주요 특징을 알려드리고자 한다.

 

몽골 시 특징

 

2.1 시 줄

 

몽골 시는 모양상 두 세 줄에서부터 몇 십만 줄로 이뤄진다. Shad라는 것은 시 줄을 의미한다. 시를 인관성 있게 구성하는데 줄이 주요 역할을 한다. 영웅담과 근대 소설은 몇십만 줄로 형성되지만 시인들은 보통  두, 네, 다섯, 여섯, 여덟 줄로 이뤄진 시를 짓곤 했다.

 

 Олон хүн сайнтай муутай

Ой мод урттай богинотой

 

세상  사람들은 좋고 나쁘고

숲 속 나무들은 길고 짧기 마련다.

라는 속담은 (민담):

 

А. Олон хүн сайнтай муутай

B. Ой мод урттай богинотой

 

라는 두 줄로 구성된다. 이 두 줄은 О (O)로 시작한 음성으로 운문이 되었다. 

 

A. Олон, хүн, сайнтай, муутай 라는 총 4개 단어

B. Ой, мод, урттай, богинотой 라는 총 4개 단어가 있고, 두 줄에 있는 단어 수가 같다.

 

А. 줄의 마지막 단어들은 좋다, 나쁘다

В. 줄의 마지막 단어들은 길고, 짧다이다. 그런 반대어들을 -тай, -той라는 격조사를 통해서 동일시켰다. 상기와 같은 형식으로 줄의 단어들을 시작, 중간, 결말 부분에 (두운, 요운, 각운) 동일한 단어들을 통해서 연결하고 운문을 하는 것을 box 형식이라고 하며, 그리스어의  fantorhytnmos과 비슷하다고 보면 된다.

 

2.2 시 후렴

 

몽골 시운론에 (study of poetry) 2-3나 4-8 개의 뜻이 확실하고, 리틈이 완성된 (rhythmos, rhythm) syntax들이 어우러져 후렴을 만든다고 본다. 후렴을 산스크리트어로 stanza, verse (Sanskrit)라고 명명했다..

 

2.2.1 이행시

 

몽골에서 이행시를 “쌍 정서” (twin scrolls, parallel inscriptions)라고 한다. “쌍 정서”는 두 줄과, 두 운문에서 구성되고, 단독으로 뜻을 가지고 있는 제일 작은 시를 의미한다.

 

Магтлаа гэж бүү баяс

Мууллаа гэж бүү гунь

칭찬받았다고 기뻐 날뛰지 말고

욕먹었다고 슬퍼하지 마라

 

Өргүй бол баян

Өвчингүй бол жаргал

빚 없으면 부자

병 없으면 행복

 

라는 속담, 민담, 행복 기원 말, 민요 구절 등은 “쌍 정서” 시이다.

 

몽골 옛날 글자를 서예로

Хөх монгол

Хөгжил мандал

파란 몽골

발달, 만세

 

라고 써서 선물하거나, 사무실, 집안에 있는 경우가 있는데 이것도 “쌍 정서”시이다.

 

2.2.2 삼행시, “세상의 셋”

 

몽골 시의 세 줄로 구성된 시들은 이탈리아의 terzina라고 불리우는 삼행시와 이론적으로 유사하다. 속담, 기원하는 말, 수수깨끼, 세상의 셋, 몽골 근대 시인들의 어떠한 시들이 삼행으로 쓰여졌다. “세상의 셋”이라는 것은 단지 몽골 시에서만 발견할 수 있는 특별하고, 뜻이 깊은 삼행시이다. 그 시를 러시아어로 Triadi, 독일어로 Triaden, 영어로 triad as a literary form 라고 번역했다.

 

1 세상의 세 가지 파란 것

Уудам дэлхийн тэнгэр нэг хөх

Унтрах галын дөл нэг хөх

Урсах голын ус нэг хөх

넓은 세상 하늘이 파란 그 하나

폭꺼지는 화염이 파란 그 하나

흐르는 강물이 파란 그 하나

 

2 세상의 세 가지 하얀 것

 

몽골	보랴트	할리막
Өсөхөд шүд нэг цагаан Өтлөхөд үс нэг цагаан Үхэхэд яс нэг цагаан	Үтэлhэн хүнэй үhэн сагаан Үбэлэй сагта саhан сагаан Үхэhэн хойно яhан сагаа	Өсҗ йовхла - шүдн цаһан Көгшрәд ирхлә - үсн цаһан Үкхлә - ясн цаһан

 

2.2.3 사행시

 

몽골 교훈 소설에 (didactic literature) 사행시가 나와 있다. 몽골 근대 시 중에 사행시가 보편화되어 있으며, (quatrain) 사행시들은 대부분:

1 АААА

ААBB 라는 두운을 (to be alongside alliterarion) 즉, 동음, 유사한 단어 등을 사용하여 두운한 것을 “나란한 운자”이라고 한다. 

2 АBАB 라고 번갈아 연결할 수 있다. “번간 운자”은 1째 줄을 3째와 2째 줄을 4째와 연결한다.

3 ABBА 모양의 사행시를 “마게 운자”라고 하는데, 1째 줄을 4째와, 2째를 3째와 동일시켜 연결하는 것이다.

 

1. 두운 방식

(head alliteration, russ:аллитераци)

 

몽골 시의 주용 특징은 두운, (head alliteration), 시작 단어를 반복하는 방식이다. 시작과 동일한 음성, 단어, 아니면 유사한 단어를 통해서 운문하는 것이다.

 

Онон, Хэрлэн хоёрыг булаг байхад гэнэ

Ороо найман шаргыг унага байхад гэнэ

Ятга хөгжим, ялдамхан бүсгүй байжээ

Ялдамхан бүсгүй, ятга хөгжим болжээ

(П.Бадарч, Ятга)

 

어넌 헤르렌 두 강이 작은 샘이었을 때였네

길들여지지 않는 담황색 말이 망아지였을 때였네

야트가(가야금 비슷한 현악기), 감성적인 아가씨었단네

귀여운 아가씨가 야트가가 되었네

                                 (야트가,  -폰착 바다르치-)

 

P.Badarch의 “야트가”라는 시의 첫 두 줄에는:

Онон onon

Ороо Oroo

그 다음 두 줄에는

Ятга Yatga

Ялдамхан Yaldamhan

이라고 (O), (Ya) 음성으로 두운 운문해서 더욱 조화롭게 만들었다.

 

4. 각운

 

 

Онон, Хэрлэн хоёрыг булаг байхад гэнэ

Ороо найман шаргыг унага байхад гэнэ

 

어넌, 헤를렌 두 강이 샘물이었을 때였네

담황색 조랑말이 망아지였을 때였네

 

시의 첫째와 둘째 줄이 “이였네”라는 어미로 각운 운문했다. 각운은 (Greek: epiphora) 몽골 시의 특징 중 하나이다. 두운과 각운을 동시 사용하면 시가 조화롭고, 리틈이 맞고, 듣기에 좋다.

 

5. 몽골 시 종류

 

몽골 고전 시 종류에

 

5.1  교훈 시

 

인생을 다르게 표현한 두 가지 현상을 대조적으로 구성킴으로써 명확한 몇 개 단

어에 깊은 뜻을 담은 시를 교훈시라고 한다. 교훈 시를 산스크리트어로 “수바시

드”, 티베트어로 “렉사드”, 몽골어로 “사인 넘럴”이라고 한다.

 

 

5.2  명산 시

 

“명산을 통해 얻어낸 결과를 알리는 서정시 비슷한 시를 의미한다

Нээж хумбих тунгалаг цагаан бадам ба

Нэг нэгээр салж ганхагч навчсууд

Нээрээ үзтэл ондоо ондоо найгавч

Нийгэм дор дахь үндэс нь нэгийг хүснэ

 

5.3 찬송시 Panegyric poetry

 

“몽골인들의 생활 방식, 축제, 결혼식, 숭배 등 옛 풍습들을 통해서 우러나오는 찬송시들이 있다. 찬송시들은 불상들을 찬송한다. 

“Махагалийн магтаал”-д

Дөрвөн гартай нэгэн нүүртэй

Төгрөг улаан гурван нүдтэй

Төрөлх ургасан шар үстэй

Төгөл хүнийг зуусан араатай гэх мэт догшид бурхадыг магтсан байдаг.

 

5.4  궁전 시 (palace poetry)- “칭기스 칸의 차딕”, “길구데 영웅”, “터겅투무르왕후회”, “호빌라이 칸”, “굴란스” 의 시를 궁전시라고 본다. monos logos, testimony, elegeia, rekbiem, afterword, postscript가 몽골 시에 있다.

 

6. 20세기 몽골 시의 종류

 

숨은 뜻을 가진 시 (subrurrent, subtext) – S.Buyannemekh를 비롯한 당시 시인들이숨

은 뜻을 가진 시를 쓰곤 했다.

발라드 (ballade) - B.Yavuuhulan의 Tehiin jogsool, Сохор зоосны дуульSohor joosnii duuli, Ch.Chimid, D.Purevdorz, Sh.Surenjav, D.Tsoodol, D.Torbat 발라드가 유명하다. 

편지형 시 (Poetry private) -Segs tsagaan bogd

포엠 (Poiema, poem) -Har tsas, Hoh daalimban terleg

국가(gr-hymnos) – 국가

명언(agorism) -M.Demchig, Tserenjamts.

nickname, epidram도 생겼다.

 

현대 몽골 시에는 blank verse라는 분야에서 생겼으며, 그것은 boxing 안하고, 두운, 각운을 하지 않은 시를 의미한다. 1950, 1960 년도 러시아 시 영향을 받아서 생겼다고 본다. (D.Galbaatar). 

 

 

7. 결론

 

- 몽골 시에는 몽골인들인 몽골어로 작성한 시, 중국어로 작성한 시, 티베트어로작성한 시라는 3가지가 있다.

- 몽골 시는

А. 구연시

Б. 중세 고전 시

В. 인도, 티베트 시론, 영향을 받은 티베트어 시

Г. 20세기 유럽, 러시아 영향을 받아, 사회실증론을 따라 쓴 시

Д. 1960년 대의 발달된 현대 몽골 시

Е. 21세기 포스트 모더니즘과 전통이 엇깔린 시

- 몽골 시는 두운, 각운 운문을 사용하는 전통이 있다. 그런 시는 난송할 때편하다. 4행, 6행 시도 있다.

- 주요 주제로는 naturalistic Lyricism, 사랑, 정서, civic, Philosophical lyricism 등으로분류한다. .

- 현재 무운시가 많아지고, 자유로운 사고를 가진 시들이 자주 발간되고 있다.

Ширээнээс сандал

Намхан байх нь

Өнөөдөр (Ц.Олзвой) гэх мэт.

-       몽골인들은 시를 일상생활에서 자주 쓴다. 아기에게 부르는 자장가도 시로 되어 있다. 교훈을 이야기해줄 때 교훈시, 속담시를 통해 이해시킨다. 어린이들이들이 어릴 때부터 배우는 놀이에도 시가 많이 들어가 있다. 시를 통해 이야기하는, 가축들을 대할 때도 시를 사용하는 몽골인들에 여러분이 별도로 연구할 있다. 몽골 가정 방문하시면 보다 자세하게 알 수 있다.

 

- “시라는 것은 남들보다 더 알고 느낀 것을 사람들에게 알려주고 싶은 뜨거운 열정에서 생긴다. 시는 사람 본질을 알고자 하는 마음의 아름다운 메아리이다.” 몽골 시인 오리앙하이가 말한 바 있으며, 이것은 몽골 시의 특징이다

 

참고 문헌

 

Галбаатар Д. Уран зохиолын онолын ойлголт, нэр томъёоны тайлбар толь, Редактор Окада Казүюки, Токио, 2002

Mongolian traditional Literature an Anthology, Selected and Translated by Charles R.Bawden, 2003, ISBN:0710306547

Монголын уран зохиолын дээжис, Сайн үгсийн сан, I боть, УБ.,1995

Хүрэлбаатар Л. Монгол яруу найргийн уламжлал шинэчлэл //XX зууны монголын уран зохиол судлалын дээж бичиг, УБ., 2007

Энхбаяр С. Шинэхэн үеийн яруу найргийн хэлний асуудалд // Монголын уран зохиолын судлал –орчин үе, МУБИС, УБ., 2008, 33-5

 

 

 

 

 

 

Монгол яруу найргийн онцлог

 

Р.Чүлтэмсүрэн[1]

1. Оршил

 

Монгол шүлэг (Mongolian poetry)-ийг монголын болон гадаадын нэрт эрдэмтэд XIX зууны дунд үеэс эхлэн судалж ирлээ.

 

1837 онд германы эрдэмтэн Х.Габеленц (H.C.Gabelentz) Саган сэцэний зохиосон Эрдэнийн товч (Erdeni-yin Tobci) хэмээх зохиолыг судалж, уг зохиолын доторх яруу найргийг шинжлээд: “Монголын яруу найраг нь хэлбэрийн талаасаа ч агуулгаараа ч ямар нэгэн энгийн бүдүүлэг шинж огт үгүй, харин ч шүлэглэх урлагийн хувьд харьцангуй хол ахисан байна[2]” хэмээн анх дүгнэжээ.

 

1907 онд Б.Лауфер (Laufer Berthold) монголын түүхэн уран зохиол болон “Гэсэр”-ийн туульд яруу найраг, уянгын шүлэг гол байртай бөгөөд үргэлжилсэн үгийн зохиолтой хослон байдаг онцлогийг ажиглаж, европийн эрдэмтэд, уншигчдад анх танилцуулсан юм.

 

 

 Түүнээс хойш оросын эрдэмтэн А.М.Позднеев (A.M.Pojedneev), Б.Я.Владимирцов (B.Y.Validimirtsov), Л.К.Герасимович (L.K.Gerasimovich), Г.Тудэнов (G.Tudenov), францын П.Пеллио (P.Pellio), чехийн П.Поуха (P.Pouha), унгарын Дьерд Кара (Kara G), америкийн Ж.Крюгер  (J.R.Krueger), П.Поппе (N.Poppe), бельгийн (A.Mostaert), германы В.Хайссиг (Heissig W), монголын Ц.Дамдинсүрэн (Ts.Damdinsuren), Б.Ринчен (B.Rinchen), Д.Цэрэнсодном (D.Tserensodnom), Д.Цэнд (D.Tsend) нар монголын яруу найраг, монгол шүлгийн онцлогийг голлон судалжээ.

 

Үе үеийн эрдэмтэд монгол бөөгийн яруу найраг, баатарлаг тууль, “Монголын Нууц Товчоо”, “Эрдэнийн товч” зэрэг түүхэн уран зохиол, шинэ үеийн яруу найргийн жишээн дээр монгол шүлгийг судалсан юм. Эрдэмтэд монгол шүлгийн онцлогийн талаар ерөнхийдөө санал нэгтэй боловч бүрэн шийдэгдээгүй асуудлууд ч байлаа. Энэ удаа монгол шүлгийн хамгийн гол онцлогийг товч хэлэхийг оролдъё.

 

2. Монгол яруу найргийн гол онцлог

 

2.1 Шүлгийн шад

 

Монгол яруу найраг нь хэлбэрийн хувьд хоёр гурван шадаас эхлээд хэдэн зуун мянган шадаар шүлэглэсэн зохиол юм. Шад (Shad[3]) гэдэг нь шүлгийн нэг мөр гэсэн үг. Шад нь шүлгийг нэг цогц эх болгон бүрдүүлэхэд гол хүчин зүйл нь болдог юм.

Баатарлаг туульс орчин цагийн найраглал хэдэн зуун мянган шад шүлэг боловч гол төлөв яруу найрагчид хоёр, дөрөв, тав, зургаа, найман шадаас бүтсэн шүлэг зонхилон бичсэн байдаг.

Олон хүн сайнтай муутай

Ой мод урттай богинотой

여러 사람 중에는 좋은 사람도 나쁜 사람도 없고

숲의 나무도 긴 것 짧은 것이 있게 마련

 

гэсэн зүйр цэцэн үг буюу аман яруу найраг нь:

 

А. Олон хүн сайнтай муутай

B. Ой мод урттай богинотой

 

гэсэн хоёр шадаас бүрэлдэж байна. Энэхүү хоёр шад буюу хоёр мөр нь О (O) авиагаар толгой холбосон.

 

A. Олон, хүн, сайнтай, муутай гэсэн нийт дөрвөн үгтэй.

B. Ой, мод, урттай, богинотой гэсэн нийт дөрвөн үгтэй. Хоёр шадын доторхи үгийн тоо тэнцүү байна.

 

А. шадын төгсгөл нь сайн, муу

В. Шадын төгсгөл нь урт, богино гэсэн эсрэг үгийг хамтрахын тийн ялгалын -тай, -той гэсэн ижил нөхцөлөөр хэлбэржүүлэн сүүл холбожээ. Ийнхүү шадуудыг эхэнд нь, дунд нь, адагт нь эрх тэгш жинхэнэ нэр үг, эсвэл нөхцөлөөр холбоц хийхийг чанд хайрцагласан шад холбоц гэдэг юм. Шад холбоцыг герег хэлээр fantorhytnmos гэж томьёлон нэрлэсэнтэй дүйцүүлэн үзэж болно. 

 

2.2 Шүлгийн бадаг

 

Монгол шүлэглэлзүйд (study of poetry) хоёр, гурав юмуу 4-8 маш тодорхой утга төгс, айзам (rhythmos, rhythm) бүхий үгүүлбэрзүйн (syntax) нэгж шадууд нийлж нэг бадаг (Badag) шүлэг болно гэж үздэг юм. Бадагийг[4] англи хэлээр stanza, verse (Sanskrit) хэмээн оноон орчуулжээ.

 

2.2.1 Хос уянга

 

Монгол яруу найргийн бадаг нь хоёр шадаас бүрдсэн байвал “Хос уянга” (twin scrolls, parallel inscriptions) хэмээн нэрлэдэг. “Хос уянга” буюу хоёр мөр-хоёр шадаас бүтсэн, биеэ даасан утгатай, нэг бадаг энэ шүлэг нь монгол шүлгийн хамгийн бага нэгж нь юм. Монголын аман яруу найргийн

 

Магтлаа гэж бүү баяс

Мууллаа гэж бүү гунь

칭찬받았다고 기뻐 날뛰지 말고

욕먹었다고 슬퍼하지 마라

 

Өргүй бол баян

Өвчингүй бол жаргал

빚 없으면 부자

병 없으면 행복

 

гэсэн зүйр цэцэн үг, бэлгэ дэмбэрэлийн үг, ардын дууны хос уянгат бадаглал зэрэг аман яруу найраг бол хос уянгат шүлэг юм.

 

Монгол бичгээр, уран бичлэгээр, бийрээр

Хөх монгол

Хөгжил мандал

гэж гоёмсог бичээд бэлэг дурсгалд өгөх, гэр орон, албан өрөөнд өлгөсөн байвал тийм бичлэгийн шүлгийг “Хос уянга” гэдэг.

 

2.2.2 Гурван мөрт шүлэг, “Ертөнцийн гурав”

 

Монгол яруу найргийн гурван мөрт шүлэг нь итали хэлээр terzina гэж шүлэглэлзүйд нэрлэдэг гуравт шүлэгтэй утга зохиолын онолын хувьд төстэй. Зүйр цэцэн үг, бэлгэ үг, оньсого, ертөнцийн гурав, монголын орчин үеийн яруу найрагчдын зарим шүлэг гурван мөрөөр зохиогдсон байдаг. “Ертөнцийн гурав” бол зөвхөн монгол яруу найрагт байдаг гурван шад шүлгээс бүтсэн, утга маш гүн, өвөрмөц шүлэг юм. Монгол “Ертөнцийн гурав” гэдэг шүлгийг орос хэлээр орчуулахдаа “Триады” (Triadi) гэж орчуулсан. Германы эрдэмтэд орос эрдэмтэн орчуулагчдын уламжлал, уг төрлийн онцлогоор нь “Triaden”, англи хэлээр triad as a literary form гэж орчуулжээ.

 

1 Ертөнцийн гурван хөх

 

Уудам дэлхийн тэнгэр нэг хөх

Унтрах галын дөл нэг хөх

Урсах голын ус нэг хөх

2 Ертөнцийн гурван цагаан

 

Монгол Улсад	Буриадад	Халимагт
Өсөхөд шүд нэг цагаан Өтлөхөд үс нэг цагаан Үхэхэд яс нэг цагаан	Үтэлhэн хүнэй үhэн сагаан Үбэлэй сагта саhан сагаан Үхэhэн хойно яhан сагаа	Өсҗ йовхла - шүдн цаһан Көгшрәд ирхлә - үсн цаһан Үкхлә - ясн цаһан

 

2.2.3 Дөрвөн мөрт шүлэг

 

Монгол сургаалын (didactic literature ) зохиолд “Авах гээхийн дөрвөн мөрт” гэсэн “Сургаалын шүлэг” байдаг. Монголын орчин үеийн яруу найрагт дөрвөн шадаас бүтсэн дөрвөн мөрт (quatrain) шүлэг нэн түгээмэл. Тийм дөрвөн мөрт шүлэг нь голдуу:

1 АААА

ААББ  гэсэн зэргэцэх (to be alongside alliterarion) холбоцтой. Өөрөөр хэлбэл ижил авиа, үе, ижил, ойролцоо, төсөөтэй үгийг ижилсүүлэн толгой холбосныг зэргэцэх холбоц гэнэ.

2 АБАБ гэсэн салаавчлах холбоцтой. Салаавчлах холбоц нь I шадыг III шаттай II шадыг IV шаттай алгасуулан ижилсүүлж холбодог.

3 АББА гэсэн хаших холбоцтой дөрөвт шүлэг гэж байна. I шадыг IV шадтай, II шад III шадыг ижилсүүлэн тааруулж зохиосон бадагийг хаших холбоц[5] гэдэг.

 

2. Толгой холбох ёс

(head alliteration, russ:аллитераци)

 

Монгол шүлгийн нэг гол онцлог бол толгой холбох (head alliteration), толгой давтах ёс (Greek: anaphora) гэж үздэг.

Шадын эхний авиа, үе, үг, холбоо үг, ижил, ойролцоо, төсөөтэй дуудлагатай үгийг дуудагдах хэмжээгээр нь ижилсүүлэн холбох аргыг толгой холбох ёс гэдэг.

 

Онон, Хэрлэн хоёрыг булаг байхад гэнэ

Ороо найман шаргыг унага байхад гэнэ

Ятга хөгжим, ялдамхан бүсгүй байжээ

Ялдамхан бүсгүй, ятга хөгжим болжээ

(П.Бадарч, Ятга)

 

어넌 헤르렌 두 강이 작은 샘이었을 때였네

길들여지지 않는 담황색 말이 망아지였을 때였네

야트가, 감성적인 아가씨가 있었네

귀여운 아가씨, 야트가가 되었네

                                 (야트가,  -폰착 바다르치-)

П.Бадарчийн “Ятга” гэсэн энэ шүлгийн эхний хоёр шадад:

Онон

Ороо

Дараагийн хоёр шадад:

Ятга

Ялдамхан

хэмээн (O), (Ya) авиагаар толгой холбож, ятга, ялдамхан гэсэн үг нь дуудагдах аялгааар сонсголонтой болжээ.  Гэхдээ бас “толгой эхэн холбоход заавал авиа үеийг давтсан байх албагүй бөгөөд биеийн төлөөний үг, ойролцоо дуудлагатай хэд хэдэн өөр үгээр ч холбож болдог ажээ (Галбаатар, 2002:270).

 

4. Сүүл давталт

 

 

Онон, Хэрлэн хоёрыг булаг байхад гэнэ

Ороо найман шаргыг унага байхад гэнэ

 

П.Бадарчийн “Ятга” шүлгийн эхний бадгийн нэг, хоёрдугаар шаданд байхад гэнэ, байхад гэнэ гэж сүүл давтжээ. Сүүл давталт (Greek: epiphora) бол монгол шүлгийн бас нэг гол онцлог болно. Мөн сүүл холбох ёс (end rhyme, Greek:epiphora) толгой холбох ёстой адил. Толгой сүүл холбосноор шүлгийн хэмжээ таарч, жигд хэмнэлтэй, сонсоход эгшиглэнтэй, айзам сайтай байдаг. Мөн дунд холбоц гэж бий.

 

5. Монгол яруу найргийн төрөл зүйл

 

 

Монголын сонгодог яруу найрагт

 

5.1  Сургаалын шүлэг:

 

Амьдралыг гүн гүнзгий дүрсэлсэн эсрэг хоёр шинжийг зэрэгцүүлэн тавьж, харшууллын аргаар оновчтой цөөн үгэнд гүнзгий санаа их утгыг багтаасан шүлгийг сургаалын шүлэг гэдэг. Сургаалын шүлгийг       санскрит хэлээр “Субашид”, төвд хэлээр “Лэгшад”, монгол хэлээр “Сайн номлол” гэдэг.

“Орчлонгийн сав шимийн дуулал”, “Тоть шувууны сургаал”, “Авах гээхийн дөрвөн мөрт” гэсэн сургаалын шүлэг байдаг.

 

5.2  Дууллын шүлэг:

 

“Бясалган бодох их гүн сэтгэлгээний илрэл, онцгой их сэтгэл урмын түрэлт түүнээс сайхны жигүүр авч хөөрсөн уянгын аястай дууллын шүлэг” гэдэг. Д.Равжаагийн “Нэгийг хүснэ” шүлгийг дууллын шүлэгт тооцдог. Уг шүлэгт:

Нээж хумбих тунгалаг цагаан бадам ба

Нэг нэгээр салж ганхагч навчсууд

Нээрээ үзтэл ондоо ондоо найгавч

Нийгэм дор дахь үндэс нь нэгийг хүснэ

 

5.3  Магтаал шүлэг Panegyric poetry

 

“Монголчуудын ахуй амьдралын олон тал, баяр наадам, хурим найр, шашин шүтлэг зан үйлийн эртний хэлбэрүүдээр дамжиж сайн сайхны үзэл баяр бахархлын сэтгэлийг яруу сайхан илэрхийлэх зорилгын үүднээс авдрын хээ мэт өнгө дагнаасын хоршил зохицлыг гайхалтай урнаар гаргаж, ур ухааныг уралдуулан яруу тансгаар хээлж гоолж бүтээсэн магтаалын шүлэг” гэдэг. Магтаалын шүлгээр бурхадыг магтдаг.

“Махагалийн магтаал”-д

Дөрвөн гартай нэгэн нүүртэй

Төгрөг улаан гурван нүдтэй

Төрөлх ургасан шар үстэй

Төгөл хүнийг зуусан араатай гэх мэт догшид бурхадыг магтсан байдаг.

 

5.4  Ордны яруу найраг (palace poetry)- “Чингисийн цадиг”, “Гилгүүдэй баатрын дуу”, “Тогоонтөмөр хааны гэмшил” шүлэг, Хубилай хаан, Гүлранс нарын шүлгийг ордны шүлэг гэж үздэг.

 

Шигтгэл шүлэг, Үг, Сул шүлэг, Өчиг, өчиг шүлэг (monos logos, testimony), Гэмшил шүлэг, гунигт шүлэг (elegeia), Гашуудал харууслын шүлэг (rekbiem), Төгсгөлийн үг (afterword, postscript),Төгсгөлийн шүлэг сонгодог монгол яруу найрагт байдаг.

 

6.  XX зууны монголын яруу найргийн төрөл зүйл

 

Далд утгатай шүлэг (subrurrent, subtext) - С.Буяннэмэх зэрэг зохиолч далд утгатай шүлэг бичиж байв.

Дууль (ballade) - Б.Явуухулангийн (B.Yavuuhulan) “Тэхийн зосгоол” (Tehiin jogsool), “Сохор зоосны дууль” (Sohor joosnii duuli), Ч.Чимид (Ch.Chimid), Д.Пүрэвдорж (D.Purevdorz), Ш.Сүрэнжав (Sh.Surenjav), Д.Цоодол (D.Tsoodol), Д.Төрбат (D.Torbat) нарын дууль шүлэг алдартай.

Захидал шүлэг (Poetry private) -“Сэгс цагаан богд” (Segs tsagaan bogd)

Найраглал (Poiema, poem) -“Хар цас” (Har tsas), “Хөх даалимбан тэрлэг” (Hoh daalimban terleg)

Сүлд дуу (gr-hymnos) - Төрийн сүлд дуулал

Онч үг (agorism) -М.Дэмчиг (M.Demchig), И.Цэрэнжамц (I.Tserenjamts) нар голлон бичиж ирэв.

Оньсогочилсон шүлэг, Хоч шүлэг ( nickname, epidram) ч бий болжээ.

 

Орчин үеийн монголын яруу найрагт задгай, Цагаан шүлэг (blank verse) гэсэн нэр томьёо үүссэн. Үүнийг “чанд хайрцаглалгүй, толгой сүүлийг эн тэнцүүлэн холбоогүй, задгай байгуулалтгтай шүлгийг цагаан шүлэг гэдэг. 1950, 1960 оноос орос шүлгийн нөлөөгөөр бий болсон” гэж үзэж байна (D.Galbaatar). 

 

 

7. Дүгнэлт

 

- Монгол яруу найргийн түүхэнд уугуул монгол хэлээрээ бичсэн шүлэг, хятад хэлээр бичсэн шүлэг зохиол, монголчуудын төвдөөр бичсэн яруу найраг зохиол гэсэн өв бий болсон юм.

- Монгол яруу найраг нь

А. Аман яруу найраг

Б. Дундад зууны сонгодог бичгийн яруу найраг,

В. Энэтхэг, төвд шүлгийн онол, нөлөөгөөр зохиосон шүлэг яруу найраг буюу төвд хэлт уран зохиол

Г. XX зууны европ, орос шүлгийн нөлөө, социалист реализмын аргаар бичсэн шүлэг яруу найраг

Д. 1960-аад оны үе гэхэд төгөлдөржсөн шинэ цагийн шилдэг монгол яруу найраг

Е. XXI зууны эхээр хөгжиж байгаа пост-модернист шүлэг гэсэн уламжлал шинэчлэл хосолсон, олон өнгө аястай яруу найргаараа өвөрмөц юм.

- Монгол шүлэг бол толгой сүүл холбож, чанд шүлэглэсэн уламжлалтай. Тийм шүлэг нь унших, дуулахад айзам төгс байдаг. Дөрвөн мөр, зургаан мөрөөр бадагласан(sestina, sextina) зургаат шүлэг ч бий.

- Ерөнхий сэдвээр нь байгалийн уянга (naturalistic Lyricism), хайр сэтгэлийн уянга, иргэний шүлэг, гүн ухааны уянга (Philosophical lyricism) гэх мэт хуваан үздэг.

- Орчин үед задгай цагаан шүлэг элбэг болж, чөлөөт дүрслэл, шугаман бус сэтгэлгээтэй шүлэг ч олон хэвлэгдэж байна. Жишээ нь.

Ширээнээс сандал

Намхан байх нь

Өнөөдөр (Ц.Олзвой) гэх мэт.

- Монгол угсаатанд шүлэггүй зохиол гэж байхгүй. Шүлэггүй яриа ч бараг байхгүй. Өлгийтэй хүүхдээ Бүүвэйн дуу[6] гэсэн яруу найргаар бүүвэйлж өсгөдөг. Үгээр сургахдаа Сургаалын шүлэг, зүйр цэцэн үгээр ухуулж ойлгуулдаг. Хүүхдүүдийн тоглоом наадам ч олонхи нь толгой холбосон, хүүхдийн шүлэг байдаг юм. Монгол хүн уул ус, газар орныхоо нэрийг жагсаагаад яруу найраг болгочихдог юм. Үр хүүхэддээ цээжлүүлж, хил хязгаараа үгээр манадаг юм. Үгээр яруу найргаар мал адгуустай харьцдаг нинжин зөөлөн сэтгэлтэй нүүдэлчин монголчуудын тухай яруу найрагчид та бүхэн тусад нь судлаарай. Монгол малчин айлд очоод асуугаарай, бас биеэрээ хараарай.

 

- “Яруу найраг нь хүнээс илүү мэдснээ, хүнээс илүү мэдэрснээ хүмүүст хэлэхсэн гэж яаж болохгүй халуун аазгайнаас төрдөг. Яруу найраг бол хүнийг хүн болгох хүслийн хамгийн хүнлэг, хамгийн гоо сайхан дуун алдалт мөн” гэж монголын нэрт яруу найрагч Д.Урианхайн хэлсэн үг монгол яруу найргийн мөн чанарыг илэрхийлж байна гэж хэлж болно.

 

Номзүй

 

Галбаатар Д. Уран зохиолын онолын ойлголт, нэр томъёоны тайлбар толь, Редактор Окада Казүюки, Токио, 2002

Mongolian traditional Literature an Anthology, Selected and Translated by Charles R.Bawden, 2003, ISBN:0710306547

Монголын уран зохиолын дээжис, Сайн үгсийн сан, I боть, УБ.,1995

Хүрэлбаатар Л. Монгол яруу найргийн уламжлал шинэчлэл //XX зууны монголын уран зохиол судлалын дээж бичиг, УБ., 2007

Энхбаяр С. Шинэхэн үеийн яруу найргийн хэлний асуудалд // Монголын уран зохиолын судлал –орчин үе, МУБИС, УБ., 2008, 33-50

---

[1] Данкуг Их сургуулийн Монгол судлалын тэнхмийн багш

[2] Gabelentz H.C.v.d Einiges ueber mongolische Poesie //Zeitschrift fuer die Kunde des Morgenlandes. Band I. (S.: 20-37) Goettingen1837

[3] I punctuation mark in Tibetan, vertical or slanting line marking a pause in a sentence or the end of a verse.

[4] Герег хэлний strophe гэдэг үгийг бадаг гэж монголоор орчуулсан байна.

[5] Урт бадагтай бол АБББА, АББББА гэж хашиж шүлэглэсэн байна.

 

[6] Phrases used as pronunciation exercises to overcome a stutter, ang =partner, tonguetwister

 

 

 

 

 

---

[1] I punctuation mark in Tibetan, vertical or slanting line marking a pause in a sentence or the end of a verse.